Wie schrijft er – na alle muzikale aandacht voor de profeet Elia – eens een Für Elisa?

Door het oratorium Elias van Mendelssohn leerde ik het verhaal over de profeet Elia kennen. En in Go like Elijah bezingt ook Chi Coltrane diens hemelvaart. Maar Elisa, Elia’s opvolger en vriend, blijft in II Koningen 15 alleen achter. Terwijl hij méér individuele wonderen zal verrichten, profetenscholen stichten en een nieuwe koning zalven zonder ooit de gewelddadigheid ten toon te spreiden waarmee Elia te werk ging. Voor hem is echter geen muziek geschreven. Wie, o wie helpt ons – na Beethoven – aan een écht Für Elisa?

Bijbelverhalen inspireerden en inspireren componisten tot grote meesterwerken. Denk maar aan de passietijd die net achter ons ligt met Bach’s Mattheus Passion, of het Stabat Mater van Pergolesi, Dvorak of Caldera. Soms gaat het ook precies omgekeerd: bij mij was het een muzikaal meesterwerk dat me uitnodigde de wereld van de bijbelverhalen binnen te gaan.

Tijdens mijn studie theologie werd ons eens gevraagd een oudtestamentische tekst te kiezen. Als – toen nog – agnost zonder kerkelijke achtergrond had ik, op enkele overbekende bijbelverhalen na, nog niks gelezen. Waar te beginnen?

Als – toen nog – agnost, had ik nog bijna niks gelezen

Gelukkig was ik net getuige geweest van een uitvoering van het oratorium Elias door het Concertgebouworkest en het Groot Omroepkoor onder leiding van Philip Herreweghe. Het oratorium van Felix Mendelssohn-Bartholdy (opus 70, MWV A25) beleefde zijn première in 1846; 170 jaar later deed het mij de bijbel openslaan om Elia’s verhaal eens echt te gaan lezen!

Kent u het verhaal van Elia (nog)? Voor wie zich alleen flarden herinnert, aangemoedigd door ons gefragmenteerde lezen op zondag, hierbij een kleine samenvatting van wat beschreven is in de boeken I en II Koningen. De verhalen moeten de lezer ervan doordringen dat ontrouw aan God en het dienen van andere goden tot rampspoed leidt en dat berouw en inkeer daarentegen redding en voorspoed tot gevolg hebben. Deze boodschap bij de koning tussen de oren brengen is de ondankbare taak van Elia, samen met zijn helper (of discipel?) Obadja. Elia gaat daarbij niet zachtzinnig te werk. Om de macht van de Ene aan te tonen laat hij vuur en water uit de hemel kletteren en gebruikt hij grof geweld voor het goede doel. Een episode waarbij hij 900 profeten van Baäl de dood injaagt is één van de meest gewelddadige scenes in de bijbel. De oudtestamentische God lijkt hier een strenge en wraakzuchtige God. Of corrigeert deze God juist zichzelf en Elia in zijn verschijnen op de berg daarna (I Koningen 19)?

Elia’s heftige optreden als profeet is in ieder geval voorbij nadat God in het zachte suizen van de wind aan hem verschijnt. Elia draagt het profetenstokje – in dit geval een mantel – over aan Elisa.

Elia gaat niet zachtzinnig te werk

Mendelssohns oratorium, een lange, complexe compositie waarin het koor de hoofdrol speelt, voert ons langs de hoogte- en dieptepunten van Elia’s leven. Het heeft een verhalende en contemplatieve grandeur die de bijbelverhalen bij uitstek tot leven brengt. Daarnaast moet het voor de koorzangers een feestje zijn het te mogen zingen.

In nr. 8, Nun erkenne ich, horen we hoe de weduwe verbaasd ontdekt dat ze met een godsvruchtig man van doen heeft, als Elia haar doodzieke zoon op doet staan. Het koor Baӓl, erhӧre uns (nr. 11) blijft nog dagen in je hoofd rondzingen. In Rufet lauter, er hört euch nicht (nr. 12) daagt Elia vervolgens vol humor de wanhopige profeten van Baӓl uit: ‘Is jullie god soms op vakantie?’

Als koningin Izebel op wraak uit is na de afslachting van haar profeten, horen we Elia ook zelf ‘Es ist genug’ (nr. 26) huilen in de woestijn. Na de ontmoeting met God op de Horeb herneemt Elia zich en zingt vol overgave: ‘Ja, bergen mogen van plaats veranderen en heuvels ineenstorten, maar Uw genade zal mij niet verlaten en het verbond van Uw vrede zal niet verbroken worden’ (nr. 38: Ja es sollen wohl Bergen weichen). Het oratorium eindigt met het troostende kwartet Wohlan, alle die ihr durstig sein (nr. 41), met een verwijzing naar Jesaja 55 en Johannes 7.

Elia zingt vol overgave

In een ontroerende laatste scene (II Koningen 2:1-15b) neemt Elisa afscheid van zijn leermeester, en daalt Elia’s geest op hem neer. De tekst is een oer-afscheidsdialoog tussen twee vrienden en lotgenoten. Elisa’s weigering om zijn leermeester Elia alleen te laten sterven gaat door merg en been. Niet vaak zag ik trouw, verbondenheid en verlies scherper en invoelbaarder beschreven. Hoe moet Elisa verder als zijn ‘Vader, vader! Strijdwagen en ruiterij van Israël’ in lucht en vlammen – ja, vlammen! – opgaat? Tot mijn grote verrassing ontbrak deze indrukwekkende scene met Elisa in Mendelssohns oratorium.

Hoe prachtig de muziek ook is, na het bijbellezen koos ik de tekst over Elia’s wonderlijke hemelvaart uit om te onderzoeken.

Ook Chi Coltrane laat in Go like Elijah (nummer 1 in de hitlijsten van 1973) Elisa simpelweg buiten beschouwing. Chi Coltrane zingt: ‘I don’t want anybody to say I’m dead’ – zoals in II Koningen de profetenzonen nergens het lichaam van Elia kunnen vinden. Het nummer, door de diepgelovige Chi geschreven voor haar stervende moeder, beschrijft vooral het verlangen naar een vreugdevolle overgang naar hemelse sferen, zonder rouw en aardse poespas.

Zonder rouw en aardse poespas

Elisa is een ander soort profeet dan Elia. Hij is geen eenling, maar geeft leiding aan een groot aantal profeten. Hij heeft een betere verhouding met de koningen van Israël. Ze komen hem zelfs om raad vragen (2 Koningen 6:8-9). Waar Elia niet in slaagde lukt Elisa wel: er komt een einde aan het koningschap van de familie van Achab.

De wonderenverhalen over Elisa moesten hoop en troost bieden aan een zwaar verscheurd volk, schrijven bijbelcommentatoren. Ze zijn dan ook legio: van een drijvende bijl tot een wonderbare vermenigvuldiging van spijzen. Zelfs na zijn dood gebeurt er nog iets bijzonders. Het lichaam van een dode komt terecht in het graf van Elisa. Zodra de dode in aanraking komt met de botten van Elisa wordt hij weer levend (2 Koningen 13:20-21). Met meer dan twaalf wonderen vormt Elisa een voorafschaduwing van Jezus in het Nieuwe Testament.

Waar Jezus, blijkens de Mattheus Passion, de Johannes Passion (allebei van J.S. Bach), Jesus Christ Superstar (Andrew Lloyd Webber) en de laatste tien jaar The Passion van Hollandse bodem, velen tot muzikale vertolking heeft aangezet, is het naar mijn weten muzikaal stil gebleven voor Elisa. Op Beethoven na dan, maar zijn beroemde Für Elise componeerde hij waarschijnlijk voor een jeugdliefde.

Kortom, wie zingt een nieuw lied voor Elisa? Alvast een titelsuggestie: Wonderful, wonderful!

Dit artikel verscheen eerder in Mondig 2

Tekst: Johanne Boot
Beeld: Nicolaes Ryckmans naar Pieter de Jode – Elisa ziet de hemelvaart van Elia (Rijksmuseum, 1643)